Надежда Қарашева: «атам Ғұмар қазақ елінің мақтанышы болса, барша ұрпақтарына абырой»

Надежда Қарашева: «атам Ғұмар қазақ елінің мақтанышы болса,  барша ұрпақтарына абырой»

Ғұмар Қараш – 20 ғасырдың басын «тар жол, тайғақ кешу» деп сипаттаған, заманының озық ойлы ақыны, философ, ағартушы. Сөзі мен ісі қабысқан ғұлама терең игерген діни білімінің арқасында сол саладағы жоғары қызметтерді атқарған. Кейін дүмше молдалардың надандығын ашық әшкерелеп, ағартушылыққа ден қояды. Еліміздің азаттығын армандап, соған қол жеткізу жолында бар күш-жігерін жұмсаған. Ағартушылық бағытта өз заманында көп іс тындырады. Қазақтың ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетін дамытуға да елеулі үлес қосқан.

«Ойға келген пікірлерім», «Бәдел-хажы», «Бала тұлпар», «Аға тұлпар», «Қарлығаш», «Өрнек», «Тумыш», «Тұрымтай» өлең жинақтарын шығарып, философиялық ой толғамдарын жазған. 1910-1912 жылдары «Шайыр, яки қазақ ақындарының басты жырлары» және «Көксілдер, яки бұрынғы мырза ұлы һәм ноғайлы батырлары уә ғайри мағыналы жырлар» деген атаумен қазақтың батырлар жырының жинағын алғаш жариялаған. Қазақ даласында елдің мүддесін көздейтін бір де бір газет жоқ кезде, тұңғыш рет «Қазақстан» атауымен халыққа білім мен кәсіп үйретуді мақсат ететін газет шығаруды ұйымдастырды. Алғашқы ағартушылық, білім беру, сауат ашу, тәрбие бағытында «Мұғалім» атты ғылыми журналды шығаруды ұйымдастырып, басқарды.

Өз дәуіріндегі халыққа кең тараған «Айқап», «Мұғалім», «Шора» журналдары мен «Қазақстан», «Ұран», «Дұрыстық жолы» (газеттің атауын осылай қою Ғ.Қараштың идеясы және «Дұрыстық жолы» деген өлеңімен басталады) мен «Қазақ дұрыстығы» (бұл екі газет қазіргі «Орал өңірі» газетінің бастауында тұрған басылымдар), тағы басқа татар тілдеріндегі баспасөз бетінде халыққа оң бағыт-бағдар берген, бірлікке, ынтымаққа үндеген, білім, кәсіп игеруге бағытталған ой-пікірлері мен өлеңдері жарық көрді.

1947 жылы Қазақстан Коммунистік большевиктер партиясы Орталық Комитетінің» «Қазақ ССР Ғылым академиясының тіл және әдебиет институты жұмысындағы саяси өрескел қателер туралы» қаулысымен Ғұмар Ғараш «революцияға дұшпан буржуазиялық-ұлтшылдық Алашорда партиясы қайраткерлерінің бірі» деп көрсетіліп, мектеп оқулықтарынан алынып, болашақта зерттеуге, насихаттауға тыйым салынды.

 Біздің бүгінгі сұхбаттасымыз Қарашева Надежда Бұрханқызы - Ғұмар Қараштың туған немересімен болды. Ол 1930 жылы Орал қаласында дүниеге келген. 1948 жылы Алматыда орыс орта мектебін алтын медальмен, 1953 жылы М.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетіндегі филология факультетінің шығыс бөлімін қызыл дипломмен тәмәмдаған. 1953-1962 жылдар аралығында Қазақ ССР Ғылым Академиясының тіл және әдебиет институтында қызмет еткен және осында «20 ғасырдың басындағы қазақ көркемсөзіндегі грамматикалық тіл ерекшеліктері («Айқап» журналындағы материалдар бойынша)» тақырыбында кандидаттық диссертациясын қорғаған. 1963 жылдан бүгінге дейін Мәскеу қаласында тұрады. Қазір Ресей Білім Академиясының филологиялық орталығында ғылыми хатшы болып қызмет істейді. Тіл мәселелері, тілді оқыту әдістемелері тақырыптарында жарияланған 120-дан аса еңбектің авторы. Екі қызы, бір жиені бар.

Надежда Бұрханқызының мекен-жайы мен үй телефонын ғаламтордан таптық. Сөйтіп, телефон арқылы хабарласып, кездесуге уағдаластық. Сөз барысында өзінің 82 жаста екендігін айтқан. «Бара қалсақ, жасы едәуір ұлғайған үлкен кісімен әңгімеміз қалай өрбір екен?!» деген алаңдаушылық та болды.

Уәде бойынша Мәскеуге бардық. Апамыз есігін ашып, жылы қарсы алды. Тіпті біз күтпеген жағдай болды! Кейіпкеріміз сырт көзге алпыс жастың шамасында дерлік, ширақ, тіп-тік, сәнді. Әп дегеннен-ақ әңгімеміз жарасып, Ғұмар атамыз туралы ой бөлісуді бастап та кеттік. Қазақтың мақал-мәтелдері мен салт-дәстүр, ырымдарын жақсы білетіні анық байқалады. Әңгіменің қызығына түскеннен кейін өзге елде, өзге жерде отырғанымызды ұмыттық. Тіпті көптен көрмеген туысқанымызға келгендей рахат күйді сезіндік.

Тарихи текті тұлғаның ұрпағымен болған сұхбатымыздың бір бөлігін оқырманға ұсынамын.

 – Атаңыз Ғұмар Қараш – 20 ғасыр басындағы ең ірі ойшыл, дінтанушы, прогрессивті ақын, әрі қазақтың жазба әдебиетін қалыптастыруға зор еңбегі сіңген қайраткер. Сол заманда-ақ болашақты дөп айтып, түрлі бағыттағы өзекті мәселелердің тура шешіміне жөн сілтеп, білімімен халық санасын оятқан, ісімен үлгі болған. Қазақтың маңдайына біткен осындай текті тұлғаның ұрпағысыз. Жалпы атаңызға қатысты не білесіз? Өзіңіз туралы да айта отырсаңыз.

 – Мен Ғұмар Қараш қаза болғаннан кейін 9 жылдан соң дүниеге келдім. Сондықтан, атамды көре алмадым. Бірақ, туысқандар арасында атамыздың белгілі ақын, ойшыл философ, прогрессшіл ағартушы екені айтылатын. Ол кезде Алматыда Ғұмар Қараштың үш баласы – үлкен баласы Басыр, менің әкем Бұрхан, кенжесі Әлихан тұрған. Әуелде Ғұмардың шығармалары туралы 9-10 класқа арналған қазақ әдебиеті оқулығында көп мағлұмат болды. Бірақ кейінгі жылдары, әсіресе, 1947-ші жылы Ғұмардың мұрасына қысым жасалып, үкімет қаулысы шықты. Онда Ғұмар Қараш буржуазиялық-ұлтшылдық сарындағы ақын, молда, Алашорданың жыршысы деп бағаланып, мұраларын, шығармаларын жариялауға тыйым салды. Мен сол кезеңде Алматыда орыс орта мектебін бітіріп, Мәскеуге кеттім. М.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің Шығыс факультетіне түстім. Университетті 1953 жылы қызыл дипломмен бітірдім. Алматыға қайта оралдым. Он жылдай Ғылым академиясының тіл және әдебиет институтында ғылыми хатшы болып қызмет істедім. Сонда аспирантураға түсіп, кандидаттық диссертация қорғадым. Диссертациямның тақырыбы – «20 ғасырдың басындағы қазақ көркемсөзіндегі грамматикалық тіл ерекшеліктері («Айқап» журналындағы матиериалдар бойынша)» еді.

Әрине, тақырып өте қызық болды. Қазақ зиялыларының ұйымдастыруымен шыққан ең алғашқы журнал (1911 ж) болғандықтан араб әрпінде жазылған. Сондықтан көпшілікке түсініксіз болды. Бірақ, аға буын өкілдерінің көбі қорғауға қатысты. Солардың ішінде Есмағамбет Ысмайылов, Мұхтар Әуезов, Мұхамеджан Қаратаев, тағы басқалар болды. Тіпті сол кездегі Академияның президенті Қонаевтың өзі келіп қатысты. Олар «бұл кішкентай қыз не айтар екен?» деп қызықтады-ау, шамасы. Қорғау барысында жан-жақтан сұрақ қоюшы көп болды, бәріне жауап беріп, «өте жақсыға» қорғадым.

 – Мәскеуге не себепті қоныс аудардыңыз? Атаңыздың мұрасын зерттеуге бет бұрдыңыз ба?

 – 1962 жылдан бастап күйеуімнің жұмысына байланысты Мәскеуге көштік. Содан бері алпыс жылдай осы Мәскеуде тұрамын. Әкем Бұрхан жастайымыздан атамыз туралы көп айтқыза бермейтін. Оның шығармаларын мектеп оқулықтарынан алып тастағанда «кім алдырса да, уақыты келгенде өздері қалпына келтіреді. Бірақ сендер араласпаңдар» деуші еді. Сондықтан жасымда атамның мұрасымен көп таныс болмадым. Есейген соң да мән бермеппін. Әрине, өкінемін. Егер сол кезде ақылдырақ болсам, жастау кезімде атамды көзі көрген жасы үлкен ағайындар, туысқандар, жерлестерден едәуір мәлімет жинауға болар еді. Бірақ амал қанша, өмір өтті. Сондықтан қазір өте керекті мәселерді шеше алмай отырмын өзім де.

 – Ғұмар Қараштың ұрпақтары туралы көп білмейміз, осы жәйтке кеңірек тоқталсаңыз?

 – Ғұмардың бірінші баласы Қадыр Астрахандағы реальный училищені бітіріп, елге қайтып, Қазталовкада жұмыс істеді. «Өте білімді, ұстамды, өткір жігіт болған» деп Ғасыр ағамыз айтады. 1922 жылы кісі қолынан қаза тапқан. Кім өлтіргенін ешкім білмейді, бірақ әкесінің саяси дұшпандарының ісі болуы әбден мүмкін. Екінші баласы – Басыр. Ол ауылда әртүрлі шаруамен айналысқан. Соғыс кезінде еңбек армиясына шақырылып, Қарағандыда шахтер болып жұмыс істеген. Сосын Алматыға келіп, жетпіс жасында қайтыс болған. Атам туралы кей мәліметті Басыр ағамнан және оның жұбайы Тәнзиләдән сұрап, біліп алдым. Олардың жалғыз баласы Болат қайтыс болды. Үшіншісі қыз. Есімі - Таназия. Ол күйеуімен Қарағандыда тұрды. Ал, төртінші баласы Бұрқан – менің әкем. Өте білімді, балаларының ішінде ең білімдісі болған. Отызыншы жылдары Қазақстанның бір топ қазақ жігіттерімен бірге Москваға барып, сондағы Тимирязев атындағы ауыл шаруашылық Академиясын бітірді. Кейін Алматыға келіп, Ауыл шаруашылық министрлігінде біраз жұмыс істеген. Қырқыншы жылдары белгілі адамдарды қудалау тағы басталғанда, әкем бәрін түсініп, тезірек Алматыдан Талдықорған облысына көшіп келді. Сондағы ауыл шаруашылық техникумының директоры болды. Он жылдай басқарды. Кілең орыстың арасында бір-екі қазақ болған шығар, ұжымының дені орыстар еді. Сөйтіп, саяси қуғыннан құтылған. Кейінгі кездері Алматыда мемлекеттік жер пайдалану мекемесінің бастығы болды. Алпыс үш жасында қайтты. Ғұмардың бесінші баласы – Хамида есімді қыз. Ол 12 жасында аурудан қайтыс болыпты. Алтыншы, кенже баласы – Әлихан. 21 жасында соғысқа шақырылған. Содан хабарсыз, жоқ болды. Бір хат та алған жоқпыз. Қалай өлгенін, қайда өлгенін ешкім білмейді. Әкем іздестірді, бірақ ешқандай нәтиже болмады. Басыр ағамның және әкемнің айтуынша, Әлихан сол кезде Қазақстанда дойбыдан республика чемпионы болған көрінеді.

 – Жанұяңыз туралы айтсаңыз?

 – Күйеуім дипломатиялық қызметте болды. Қазір дүниеде жоқ. Үлкен қызым Лоланың жасы – елу жетіде. Ол да мен оқыған М.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетін тәмәмдады. Менің жолымды қусын деп тіл саласы мамандығына бағыттадым. Оқуын өте жақсы аяқтап, қытай тілін жетік меңгерді. Кейін бір жылдай Сингапурда қытай тілінде оқыды. Қазір ол да филология ғылымдарының кандидаты. Мәскеудегі іргелі ЖОО-да шығыс кафедрасының меңгерушісі. Шығыс кафедрасы дегеннің мағынасы өте кең ғой. Онда– жапон, түрік, корей, қытай, въетнам секілді көптеген тілдер бар. Жұмысы өте ауыр, тіпті, аяймын оны. Ал, кіші қызым – Карина. Өте сұлу болатын. Жапонияда оқыды, жапон тілін аса жетік білетін. Қан ауруынан қайтыс болғанына жеті жыл болды. Ол жапонның ірі телекомпаниясында қызмет істеді.

Лоланың қызының есімі – Дана. Дана да тіл маманы, бірақ «мен үстелде отырып қызмет еткім келмейді» деп, диссертация қорғаудан бас тартты. Қазір «Афиша» деген баспасөзде жұмыс істеп жүр.

 – Ғұмар атаның өліміне байланысты әр түрлі пікір айтылады. Сіздің пайымдауыңыз қалай?

 – Ғұмар атамыздың қалай өлгенін, қай жерде, кім өлтіргенін мен анық білмеймін. Атамның үлкен баласы Басыр ағамнан сұрағанымда, былай деп жауап бергені есімде: «Атаңды бандылар далада келе жатқанда шапқылап, қылышпен кескілеп өлтіріпті. Аты ауылға бос қайтқан соң ауылдастары ақынның бір пәлеге ұшырағанын түсініп, ауыл болып іздеп шыққан, сөйтіп, көп кешікпей «Құнаншапқан» деген жерден дене қалдықтарын тапқан». Басыр ағамның осы сөзіне сенемін. Зерттеушілердің әртүрлі пікірін оқыдым, меніңше дұрыстыққа жақыны – ағамның айтуы.

 – Жоғарыда Кеңес үкіметі Ғұмар Қараштың өзін және шығармаларын насихаттауға тыйым салғандығын айттыңыз. Оның салқыны сізге тиген жоқ па?

 – Құдайға шүкір, мен қуғынға ұшыраған жоқпын. Бұл әкем Бұрханның көрегендігі мен ақылдылығының арқасында деп есептеймін. Кезінде белгілі адамдарды қудалау басталғанын әкем сезіп, тез ауылға көшіп, орыстардың арасында тұрған. Партия мүшелігін де сақтаған. Мүмкін әкеме қандай да бір қысымшылық болған шығар, ол жағынан мен хабарсызбын. Жалпы ол тұйық адам еді. Бос сөзді жаратпайтын. Атамыз жайында сұрағанды да мақұлдамайтын.

Мен тіл және әдебиет институтында Есмағамбет Ысмайылов, Мұхтар Әуезовпен бірге жұмыс істедім. Олар Ғұмар Қарашпен тілдесіп, бірге жүрген, тіпті президиумда бірге отырған кездері болған. Әйтсе де олар маған «сенің атаңмен таныспыз» немесе «байқа, мынаны айтпа» деп тіптен тіс жармады. Ал диссертация қорғаудың алдында маған кімдердің есімін атауға болмайтыны ескертілді. Олар – Ахмет Байтұрсынов, Ғұмар Қараш бастаған үлкен тізім еді...

 – Атаңыздың атын атауға бұрын тыйым салынғанымен, бүгінгі еркіндік заманында Ғұмар Қараш еңбектерінің зерттелуіне көңіліңіз тола ма, өзіңіз бұл іске қандай үлес қостыңыз?

– Бүгінде Ғұмардың мұрасы толық зерттелді деуге болмайтын шығар. Себебі бірталай жыл аты аталмай, шығармалары жарияланбай жүргенде, әрине, қазақтың көбі оны ұмыта бастады. Тек қазір көзқарас өзгергеннен кейін шығармалары жарық көре бастады. Солардың ішінде өзім білетін және маңыздылары –Ысмайыловтың атамның «құқық пікірлері» тақырыбында қорғаған диссертациясы, Бақтылы Орманованың «Ғұмар Қараштың өмірі мен саяси қызметі» тақырыбындағы диссертациясы. Ал Қабиболла Сыдиықовтың «Замана» деген атаумен атамның бірнеше өлеңдер жинағын топтастырып шығаруы өте қуанышты болды. Бұл – расында тұңғыш тұшымды еңбек. Жақында ғана «Қазақстан» атауымен шығарылған кітап та құнды деп есептеймін. «Айқап» журналын зерттеп жүрген кезден-ақ баспасөз тарихында «Қазақстан» газетінің рөлі зор екенін білетінмін. Атам осы газетті шығаруды ұйымдастырумен қатар көптеген ой-пікірлері мен өлеңдерін жариялағаны белгілі. Газеттің атауын «Қазақстан» деп қою бастамасы да – атамның идеясы. Сол себепті осы газеттің толық жинақ түрінде шығуына өте қуаныштымын. Шетелде болғандықтан Қазақстандағы басқа зерттеу жұмыстарынан хабарсызбын.

Жолдасымның қызметіне байланысты әр түрлі шығыс елдерінде болдым. Соның ішінде Пәкістан, Малайзия, Бирма, Йемен секілді елдерде болғанда кітапханаларды көп аралайтынмын. Сонда атам туралы кейбір шығыс тілдерінде жарық көрген бір-екі кітапты таптым. Әрине, бұл өте аз. Солай болса да осы тапқаныма қатты қуандым.

Атамыздың мұрасын барлап қарау арқылы, ол кісінің ой-пікірі өте кең екендігін бәріміз көрдік. Сол қиын кезде оның шығармаларында көптеген өзекті мәселелер көтерілген. Оның ішінде оқу, тәрбие, мәдениет, жұмыс істеу, отырықшы, дін жолы, құқық заңдары, тіл, ана тіл және ана тілде мектеп ашу, тағы да басқалары бар. Ғұмар Қараштың мұрасын зерттеушілерге жұмыс көп деп ойлаймын. Зерттеу, әрине, керек.

Ғұмар Қарашты танытуда бір кемшін тұс бар. Ол – барлық зерттеу жұмыстарының қазақ тілінде жарық көруі. Тек Мағауиннің Ленинградта бастырған «Поэты Казахстана» жинағы ғана орысша шықты. Өзім дін тақырыбымен таныспын, орыс және қазақ тілдерін, жазба арабшаны да қажетті деңгейде білгендіктен, атам туралы кітап шығаруды жоспарладым. Осыған байланысты былтыр орыс тілінде «Ғұмар Қарашев» деген атаумен шағын кітап жарыққа шықты. Онда атамның өмірбаяны және кейбір шығармаларының мазмұны қамтылған. Мүмкіндігінше кейбір өлеңдерін орысшаға аудардым. Бұл менің атамның алдындағы парызым деп есептеймін.

– Ғұмар Қарашты зерттеу бағытында сізге хабарласып, пікіріңізді білушілер бар ма?

 – Жоқ, атама байланысты осыған дейін ешкім келген жоқ. Бірақ Қазақстаннан Мұхтар Әуезовке қатысты деректі фильм түсірушілер келді. Себебі мен Әуезовпен бірге жұмыс істегенмін. Біз хат жазысып тұрдық. Ең бастысы, Мұхтар Әуезовтың өлер алдында жазған соңғы хаты маған арналған болатын. Міне, осы хатқа байланысты ғана келді.

 – Мұхтар Әуезовпен жақсы таныс болсаңыз, жазушының ауызынан атаңызға қатысты қандай да бір әңгіме естідіңіз бе?

 – Әлгінде айттым ғой, атаммен кезінде бірге жұмыс істеген, жақсы таныс болған адамдар ол туралы ешнәрсе айтпады. Әуезов бірге болды, Ахмет Жұбанов та осы үйде талай болған, ұзақ әңгімелесетінбіз. Неге тіс жарып ештеңе айтпағандығын әлі түсінбеймін. Мүмкін, маған кесірі тиер деп аяған шығар. Мен «Айқап» журналынан атамның шығармаларын кездестірдім. Бірақ, осы журналдан диссертация қорғаған кезде де ешкім атама қатысты бір сұрақ қоймады. Әйткенмен, қорғау өте қызық болды. Ол кезде жасым жиырма жетіде. Отызға тарта сұрақ қойылды. Маған «орысша айта бер» деген, бірақ мен тек қазақша айтамын деп болмадым.

 – Ғұмар Қараштың 1910-1912 жылдары шығарған «Шайыр» және «Көксілдер» қазақтың батырлар жыры жинақтары немесе басқа да шығармалары мен қолжазбалары сізде сақталмады ма?

 – Басыр ағамның айтуынша, бандылар атамызды өлтіргеннен кейін оның тұрған үйін өртеп, тіптен жоқ қылыпты. Соның ішінде мүмкін кейбір қолжазбалары да өртеніп кеткен болар. Көрші-көлемдер «далаға қалмасын» деп, мүмкіндігінше кей қағаздарды жинап алыпты. Мүмкін солар бір жерден шығар. Басыр ағам «Әкемнің өлеңдері әрі қарапайым, әрі бәріне түсінікті, сондықтан да қарапайым халық жаңа өлең шығысымен ән ретінде айтып жүретін» дейтін. Адамдардың жадында қалып, кейбір өлеңдері бүгінге дейін келуі ықтимал. Бұның бәрін болашақ зерттеушілер анықтар.

 – Өзіңіз тікелей ұрпағы ретінде атаңыздың еңбегін қандай деңгейде бағалайсыз?

 – Ғалым Есмағамбет Ысмайылов: «Ғұмар – Абайдан кейінгі дәуірде, 20 ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінде іргелі орын алатын ірі классик ақын, қазақтың жазба, көркем әдебиетін дамытуда, әдебиет тілін қалыптастыруда Ғұмардың тарихи еңбегі ерекше. Ғұмар – үлкен суретші, шебер, көркем сөздің ұстасы» деп бағалаған. Осы әділ баға деп есептеймін және қуаттаймын.

Атамның мұрасын зерттеушілерге алғысымды білдіремін. Атамыз тұтас қазақ елінің мақтанышы болса, ол - барша ұрпақтарына абырой. Өзім іштей «атамды іздесе, туған жерінен іздер» деп үміттенетін едім. Міне, өздерің мені тауып, хабарласып, енді аяқтай келіп отырсыздар. Көп рахмет!

 – Мазмұнды әңгімеңіз үшін сізге де көп-көп рахмет! Аман болыңыз, Надежда апа!

Сұхбаттасқан Жантас САФУЛЛИН,

Мәскеу қаласы

 Кеңес үкіметі кезеңінде Ғұмар Қарашты насихаттауға тыйым салуға негіз болған шығармаларының бірі – «Неден қорқам» өлеңі:

 

НЕДЕН ҚОРҚАМ?

Аждаhа алты басты жаудан қорқам,

Бүлдірген ел арасын даудан қорқам,

Күлімдеп кіріп, ішкі сырыңды алып,

Құрылған аяқ асты аудан қорқам.

Ертеден кешке дейін бір іс етпес,

Жатып іш жалқау – дені саудан қорқам.

 

Кім көрсе, соған айтқан сырдан қорқам,

Әңгіме сырдың түбі – жырдан қорқам.

Сүзіліп, сұпысынып дінді сатқан,

Таңқы мұрт, таспа қара, сұрдан қорқам.

Бұлғақтап құр білімсіз, ағымға еріп,

Білгенді еліктеген зырдан қорқам.

Асығыс істей салған істен қорқам,

Қандары тасқан қара күштен қорқам.

Дос болып бірге жүріп қастық етіп,

Тысына қайшы келген іштен қорқам,

Көруге бек әдемі болса-дағы,

Құбылма тез оңатын түстен қорқам.

 

Мезгілсіз ерте туған таңнан қорқам,

Жауынсыз құр желдеткен шаңнан қорқам.

«Таң туды, мезгіл жетті» деп адасып,

Құрылған қараңғыда заңнан қорқам.

Істері адамдыққа жанаспаған,

Жануар – екі аяқты аңнан қорқам.

          Көлеңке елестеген бойдан қорқам,

Түс көріп, өң деп ұққан ойдан қорқам.

Теңгеріп жарлы байды, құрып жұмақ,

Теп-тегіс жұртқа жеткен тойдан қорқам.

«Теңгердім, той жасадым жұрт үшін» деп,

Жер-жерде шалған құрбан қойдан қорқам.

 

Ұжмақ көктен жерге енбек емес,

Мезгілсіз бір нәрсе де келмек емес.

Өзің ту, ұл тусаң да, қыз тусаң да,

Әкеліп біреу саған бермек емес.

Табиғат заңы, жолы өзіне хас,

Ешкімнің жетегіне жүрмек емес.

Адаспа, андық етпе, адам ұлы,

Көрінген о бір сағым көзіне елес.

Сағымды «су таптым» деп жұрт жинасаң,

Жындыға айтар сөз жоқ құрып кеңес.