Қиын да сұлу тағдыр

Қазақ әдебиетінің аса көрнекті өкілдерінің бірі, талантты ақын, ұшқыр публицист, терең ойлы философ, халқының білімін көтеруге жан аямай ат салысқан санаулы ағартушыларымыздың бірі Ғұмар ҚАРАШЕВТІҢ есімі мен творчествосы ұзақ жылдар бойына белгілі себептермен аталмай келді.

Бүгінгі қайта құру заманына орай біз аяулы азаматымыздың әр жылдарда жазылған мақалалары мен өлеңдерін және ол туралы деректі назарларыңызға ұсынып отырмыз.

 

 Ұлы Октябрь социалистік революциясының 70-жылдығына арналған тарихи мәні зор салтанатты мәжілісте М.С. Горбачев жасаған баяндамадан соң бүгінгі ұрпаққа заты түгіл аты шала-шарпы таныс талай тұлғалардың абыройлы есімі қалпына келтірілді. Бұлар - өздері өмір сүрген кезеңнің әлеуметтік-қоғамдық тарихы контексінде қаралатын есімдік «ақтаңдақтар». Ал тарих бұрын мүлдем аталмағандармен қоса-қабат, атын атауға тыйым салынбаса да қасақана ұмыт қалдырылған «жартылай ақтандақтарсыз» түгел тарих бола алмайды. Оларды бүгін атап, түсін түстемесек ертең толайым «ақтандақтар» қатарына қосылып кетуі оп-оңай.

Сондай тұлғалардың бірі - өткен ғасырдың аяқ шенінде дүниеге келіп, жиырмасыншы ғасырдың жиырмасыншы жылдары өмір сүрген әдебиетіміздің көрнекті өкілдерінің салтанатындағы ақын, философ, журналист Ғұмар Қарашев. Ақын есімі өткен жылдар әдебиеттерінде сирек те болса ұшырасады. Оның бірқатар шығармалары 30-40 жылдары орта мектеп оқулықтарына енді, орыс тілінде шыққан «Қазақ поэзиясының антологиясында» (1958 жыл) жарияланды. «Қазақ ақындары» жинағында Вс.Рождественский аудармасында алты өлеңі Одақ оқырманымен табысты. Сондай-ақ Айқын Нұрқатов «Абайдың ақындық дәстүрі» монографиясында Қарашев творчествосына бірнеше бет арнаған. Философ ретінде оған 1962 жылы Москвадан шыққан «Философская Энциклопедиядан», «Қазақ Совет энциклопедиясының» 6-томынан орын берілген. Ертеректе, 30-жылдары Ғ.Қарашевтың поэзиясы мен философиялық ой-пікірлері Сәбит Мұқанов, Өтебай Тұрманжанов назарынан да қағыс қалған жоқ.

Дей тұрғанмен, аталған тізімнің бір бүйірі әлі де олқы. Бұған Ғұмар шығармаларын хронологиялық тәртіппен жүйелеп, көктей шолып шыққанда-ақ көз жетеді.

«Әділ мен Шандаз» (новелла, 1909), «Ойға келген пікірлерім» (философиялық трактат, 1910), «Тумыш» (өлеңдер жинағы, 1911), «Қарлығаш» (өлеңдер жинағы,1911), «Бала тұлпар» (1911), «Өрнек» (философиялық шығарма, 1911), «Бәдел қажы» (ісләмға қарсы ойлар, 1913), «Аға тұлпар» (өлеңдер жинағы, 1914), «Тұрымтай» (өлеңдер жинағы, 1918), «Педагогика» (1918). Мұның сыртында әлі зерттеу объектісіне айнала қоймаған журналистикадағы қызметі, «Қазақстан» (1911-1913), «Ұран» (1917), «Қазақ дұрыстығы» (1918), «Дұрыстық жолы» (1919) газеттері мен «Мұғалім» журналында (1919) жарық көрген 60-тан астам мақалалары және бар.

Ғұмар Қарашев осы мол мұраны өзімен бірге ала кеткен жоқ. Арада жетпіс жыл өтсе де Қарашев мұрасының түбегейлі зерттелмей жатуына негізгі кінәлі – 20-30 жылдардың тұрпайы-социологиялық сыны. Өткеннің бәрін тұлдырлап, оң-түстен айырып көрсететін осы солақай сынампаздық әдебиетіміздің, философиялық ойымыздың ардақ тұтардай мұрағаттарының біріне өзінің зардапты  көлеңкесін түсірді. Әсіресе Сәбит Мұқановтың 1932 жылы баспа бетін көрген «ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті» дейтін кітабында Ғұмар Қарашевтің діни мектептен білім алғандығы, тіптен оның творчествосындағы дінге қарсы бағытталған өткір сыны «бұл сын молдалардың сауатын, олардың халық алдындағы беделін көтеруді көздейді» делініп, осы баға негізінде, әрі 1917 жылы Орынборда алашордашылар өткізген съезге қатысып, дін мәселесін басқаруға атсалысқаны, «Тұрымтай» өлеңдер жинағында және «Сарыарқа» газетіндегі бес-алты ұлтшылдық сарында жазылған өлеңдері үшін 1946 жылы Ғұмар Қарашев қазақ әдебиеті тарихынан шығарылып тасталды. Осындай көзқарас 1957 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің «Қазақ халқының әдеби-поэзиялық және музыка мұрасын зеттеуді сын тұрғысынан қарап пайдаланудың жайы және соларды жақсарту шаралары туралы» қаулысы шыққанға дейін Ғұмар мұрасының қадірі түсіп, жоғалып, құрып кетуіне себепші болды.

Ғұмар шынында да дін беделін көтеру жолындағы күрескер ме еді? Осы және «Ғұмар ғасыр басында қазақ даласында жәдитшілдікті таратушылардың бірі болды» деген бағаға жауап беру үшін жәдидизмге аз ғана шолу жасап көрейік.

Жалпы жәдитшілдік туралы пікір бүгінгі күнге дейін анық ғылыми анықтамасын тапқан жоқ. Алпысыншы жылдарда «История СССР» журналындағы дай-дай айтыстан кейін ол «саяси-идеялық, ұлттық-буржуазиялық ұғымдағы халыққа қарсы бағыт, XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезінде ислам дінінің кейбір уағыздарына жаңалық енгізбек ниетпен оның бірқатар әдет-ғұрпын өзгертіп, фанатизмін жұмсартуды талап еткен діншілдік ағын», деген баға алды. Осы пікір бойынша, олар өз өндірісін құруға тырысқан ұлт буржуазиясын қолдай отырып, солардың мүддесі үшін Батыс Европа елдерінің мәдениетін, ғылымы мен техникалық жетістіктерін қабылдауды талап еткен. Осы мақсатта мұсылман оқу орындарындағы схоластика сипаттағы мектептердің оқу тәртібі мен рухына бірқатар өзгеріс енгізілген.

Бірқатар зерттеушілер, мысалы Қ.Бейсембиев «Идейно-политические течения в Казахстане конца XIX – начала XX века» атты монографиясында қазақ даласындағы бұл утопиялық қозғалыстың мәнін біршама кең көлемде қарастырып, ол «патша үкіметінің мешеу шет аймақтағы отаршылдық саясатына қарсы сахара халқының тарапынан болған кері реакция» деген тұжырым жасайды. Шынында да, 1868 жылғы 21 октябрьдегі қазақ даласы үшін жасалған Уақытша ереже ең алдымен әскери адамдардың білек күшіне сүйеніп жүргізілді. Уақытша ереже қазақтарды мұсылмандықтан қол үздіріп, православие дініне кіргізетін миссионерлік қозғалысты жандандырды. Тағдыр-талайын төрт тұяққа байланыстырып, мал тісіне еріп, наным-сенімнің қандайына болса да жан-тәнімен құлай беріліп көрмеген сахара халқы бұрын-соңды Россияға қосылу дәуірінің дәл осы кезеңіндегідей дін жолын берік ұстаған емес-ті. Өзінің ассимиляторлық орыстандыру саясатына еліккен патша үкіметі халытың қысылғанда қандасына тартып, тілі мн діні ұқұсас ағайындынын іздейтін жан дауысынан барып кейін панисламшылдық пен пантүркшілдік деген атау алған утопиялық қозғалыс туғанын сезбей же қалды.

Ғұмар Қарашев, міне, сахара төсінде осы оқиғалар қайшы алыса қабындап, қазақ баласын жаппай молдаға беріп, медресе ашып жатқан шақта, 1876 жыылы Ішкі Бөкейлік жеріне қарасты Құрқұдық дген жерде (қазіргі Орал облысы Қазталов ауданының территориясы) дүниеге келді. Ғұмардың ағайыны, көп жыл жанында жүрген Ысқан Жанарыстановтың айтуынша, болашақ ақын жеті жасында әкеден жетім қалады. Әуелі ауыл молдасынан хат таныған Ғұмар Жазықовтың қолында, сәл кейінірек Ысмвғұл Қашғари мектебнде жалғастырды. Кейін Жалпақтал (қазіргі Фурманов) қаласында мешіт, медресе ұстаған Ғұбайдолла Ғалікеев хазіретке шәкірт болады. Осы ұстазының қолынан ишарат (куәлік) алған ол өз ауылында біраз уақыт бала оқытып жүреді де шамамен 1902 жылдары Тленшісай деген жерде жәдитше бала оқытуды ұйымдастырады. Осы медреседе діни жолмен «иманшарт», «әптиек», «құран» оқытуды тоқтатқан.

Осы және оның өлең жинақтарындағы ісләм шариғаттарына қарсы өршіл рух «Қарашев дін жолындағы кітаби ақын» деген уәжді жоққа шығарады. Екіншіден, ол ақын ретінде, публицист-философ ретінде ақыл тоқтатып, шыңдала келе жәдитшілдік канондарының өзін қайта қараған. Олай деуге себеп – 1912 жылы Оралда шығып тұрған «Қазақстан» газетінде «Тәнсіз жан жоқ» деген философиялық мақала жариялайды.

«...Ғажап, бала ананың құрсағында әуелі қан болады. Анадан соң тән болады. Анадан соң барып жан болады... Қан мен тән жанның болушылығына себептар болып тұр. Адам баласына жаннан тәтті не зат бар? Осы тәтті жанымыздың, яғни ғұмырымыздың болушылығына себеп болып тұрған қан-тәнімізді біз қайдан алдық? Әлбетте халықтан (милләттан), Отан берді».

Мақаланың қандай ілімге негізделгенін түсіндіріп жатудың керегі болмас, өйткені мұны аты-ақ аңғартып тұр. Ал жәдид философиясының іргетасы – идеализм, метафизика, мәңгілік жан, таза идея болғаны мәлім. Олай болса, Қарашевты дін жолын уағыздаушы ақын деуге ешбір негіз жоқ.

Мұны Қарашев творчествосын сынаушылар да мойындаған болады.

«1905 жылы Омардың пікіріне үлкен өзгеріс туады, - деп жазды С.Мұқанов жоғарыда аталған кітабында. – Бұл өзгеріске себеп, 1905 жылы болатын төңкеріс. Бұл төңкерістен Омар хабардар болды. Өйткені ишан болғанымен Омар құлшылықтан басқаны білмейтін ишан болмайды. Ол арабтың, түріктің газет-журналдарын оқумен қатар, татар тілінде шығатын «Уақыт», «Тәжіман» сықылды газеттерді оқиды, 1905 жылдың ұрандарына ол осы газеттер арқылы түсінеді...» (ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті», А., 1932, 65-б).

Қарашев 1905 жыл оқиғаларын пантуркизмнің негізін салушы Измаил-бей Гаспринский Қырымда шығарған «Тәжіман» газетін оқып қана түсінді ме? Фактілер Ғұмар ақынның европалық білімі балмағанын айтады. Оның «Ойға келген пікірлерімде» Лев Толстой философиясын талдауы, «Педагогикада» неміс фашизмінің идеологиясына өзек болған Артур Шопенгауэр идеяларын сынға алуы, Шәңгерей екеуі құрастырған «Көкселдір» жинағына Лермонтовтың «Беглец» өлеңін аударып беруі талғамның, ой-өренің куәсі. Ақын опат болар алдында Некрасовтың «Соғыс қаһары» өлеңін аударып, Бәсер деген баласына береді: «Егер жау қолынан өле кетсем, басыма құран шығартпа, келген туыс, жолдастарыма осы өлеңді оқып берсең» дейді. Өлең мынадай:

 Соғыс қаһары

(Некрасовтан)

 

Бұлағай соғыс қаһарын ойға алғанда,

Құрбандық сағат сайын ол шалғанда.

Аяныш емес қалған дос пенен жар,

Батыр да жатқан сұлап ойға алғанда.

Жар ойнап біреуменен әлі-ақ жатар,

Сол үшін қайғы отын ол аз жұтар.

Шығарда жаны басқа деген жолдас,

О дағы екі айналмай сені ұмытар.

Бір жан бар бірақ сені еске алатын,

Барғанша тар лахытқа аһ ұратын.

Боямалы шындығы жоқ бұл жалғанда,

Көзінен тамшылатып жас ағатын.

Шын өзі жас төгетін жалғыз ана,

Шықпайды жүрегінен есіл бала.

Кесілген бұтақтары бір бәйтерек,

Секілді өтеді өмір жалғыз ғана...

 

Некрасовта:

 

Внимая ужасам войны,

При каждой новой жертве боя

Мне жаль не друга, не жены,

Мне жаль не самого героя...

Увы! Утешится жена,

И друга лучший друг забудет.

Но где-то есть душа одна –

Она до гроба помнить будет!

Средь лицемерных наших дел

И всякой пошлости и прозы

Одна я в мире посмотрел

Святые, искренние слезы –

То слезы бедных матерей!

Им не забыть своих детей,

Погибших на кровавой ниве

Как не поднять плачучей иве

Своих поникнувших ветвей...

Ғұмар – кітаби ақын. Өлеңдерін он бір буынды қара өлең үлгісі, дәстүрлі ұйқаспен жазған. Солай бола тұра орыс поэзиясының темпін, ішкі иірімін қазақы тон-тымақты орынсыз кигізбей-ақ барынша сақтап, әрі түсінікті етіп аударады. Бұл тұрғыда Қарашев аудармаларын, сондай-ақ оның шығармашылдығын Батыс және Шығыс философиясымен салғастыра зерттеу – бөлек тақырыптардың сыбағасы. Қарашев айналдырған он жыл мұғдарында он жинақ берген, әрі кітаптан кітапқа ой ауыстырмай, әр кітабының өрнегін десте-десте етіп бөлек түсірген қаламгер.

Революцияға дейінгі қазақтың мерзімді баспасөзінің тарихында өткен ғасыр аяғынан жаңа ғасырдың алғашқы он жылдығына дейінгі аралықта үлкен бір үзік бар. Осы бір үзік жұлып тасталған кітап бетіндей опырайып-ақ тұр. Өйткені бұл жылдары Столыпин редакциясына байланысты ұлт тілдерінде тасқа сөз бастыру тоқталған-ды. Сол кездегі қазақ ақындары тым құрыса айына бір шығатын газет-журнал бастыру жұмысын жолға қоя алмаған. 1907 жылы Петербургте «Серке» газеті «Ұлфат» газетіне жалғама-қосымша болып шықса да, «Алаш ұранды қазақтың күзетшісі» деген сөзге қалып, журнал боп шығамын деп, газетке көңілі толмай жүргенде мүлде тоқтатылды. Сол жылы Троицкіде шыққан «Қазақ» бір номерден соң «Серкенің» аяғын құшады.

Столыпин саясаты бәсеңсіген 1910-1914 жылдары Россияда жұмысшы-шаруа қозғалысы жанданғаны сияқты, кейбір саналы қазақ оқығандары да қоғамдық өмірге сын көзімен қарай бастаған. 1911-1913 жылдар аралығында Ордада, Оралда шыққан «Қазақстан» газеті осы кезеңнің жемісі. Қазақ халқының тұрақты шығып тұратын мерзімді баспасөзге зәрулігін алғаш байқағандардың бірі – Ғұмар Қарашев. Газеттің 1911 жылы 16 марттағы тұңғыш номеріндегі «Газет деген не зат?» дейтін мақаласында ол ...«Бізді бір ниет, бір тілекке жиятұғын зат – газет! Со себепті газет біздің басшымыз! Газет біздің достар алдында – көркіміз! Дұшпандарға қарсы құралымыз! Газет біздің білмегенді көрсететін – ұстазымыз! Газет біздің қараңғыда жарық беріп, тура жолға салатын шам-шырағымыз!» - деп жазды.

Ғ.Қарашев, Б.Қаратаев, Е. Бұйрин, Ш. Бөкеев, Ғ. Мұсағалиев тағы басқа қазақ интеллигенттері шығарған «Қазақстан» газеті жөнінде ауыз тұщырлық еңбек әлі жоқ. Бұл орайда бірді-екілі академиялық басылымда шыққан мақалалар негізінде Х.Бекхожиннің қазақ баспасөзінің тарихы туралы белгілі кітабында жарияланған азын-аулақ мәлімет кітаптан кітапқа көшіп жүр. Үш жылда шыққан газет сандарынан қазір қолда бары 16 номер. Оның өзі Ермекқали Нығметов елуінші жылдары Кітап палатасында директор болып тұрғанда Москвадағы В.И.Ленин атындағы кітапханадан алдыртқан фотокөшірмелер. Қазақ, орыс тілдерінде шыққан газет ана тілімізден орыс тіліне сірестірмей шебер аударудың алғашқы үлгілерінің бірі.

Газеттің алғашқы номері Ордада шығады да, кейін Оралға көшіріліп, ғасырдың басында жергілікті ахун Мұтиғолла Тухфатулин және оның серіктері «Жаңа ғасыр», «Пікір», «Жаңа тұрмыс» атты басылымдар шығарып тұрған баспаханадан жарық көреді. Газеттің шығуына халық мұғалімі Елеусін Бұйриннің өтінішіне орай генерал–губернатор Дубасов пен вице-губернатор Вольферс жазбаша куәлікпен рұқсат береді.

Жаңа басылымды шығару үлкен қиыншылықпен жүзеге асырылады. «Айқап» журналы 1912 жылы сентябрьде шыққан номерінде Петербургтегі «Нұр» газетінде «Қазақстан газетінің халі» деген хабарды көшіріп басқан:

«Қазақстан» газетасы ақша жоқтықтан үш айдан бері шыққан жоқ. Июль ішінде бір борышы үшін мәтбағасы (баспаханасы) жабылатын болған соң, басқарушысы Алтын Ордаға барып бес жүз сом борышын жіберген һәм сөйтіп мәтбағасын алып қалған еді. Сонымен Ғұмар Әл-Қараши Ялтаға барып біраз тапса да, газетасын шығаруда муафиқ бола алмай, қазақтардан жәрдем тілейді. Бірақ өкініші мынау... – көп жәрдем таба алмай нәумез болып қайтты».

Газетті шығаруда ең көп еңбек сіңірген Ғ. Қарашев екені шынында да байқалады. Газеттің әр номерінде ол өз атымен, сондай-ақ «Ғ.Қ,» Ғабдолла Мұштақ, Молда Қазақаев, т.б. бүркеніш есімдермен бірнеше мақаладан жариялап отырған. Қарашев газет бетінде жарық көрген «Қаусбай мен Гернштейн» атты фельетонымен қазақ сатирасындағы осы жанр негізін салса, «Баку» атты очеркі жолсапар жазбалардың облысындағы қала болуға жазылған қазақ ауылдарының тұс-тұсынан оброчной аталып, мал бағуға жарақты жерлер қалдырылып жатыр. Мал бағу біздің маңдайымызға жазылып, былайғы кәсіппен тіршілік ете алмаймыз деген хакім дұрыс емес. Жөні келсе егінменен, саудаменен де қазақ тіршілік ете алады. Осы күндері орыс, татар секілді отырықшы елдердің бәрі де әуелде көшпелі, мал бағып күнелткен халық болған. Бұлардың қазір де не істеп тұрғандары бәріміздің де көз алдымызда. Біздің де солардан кемдігіміз жоқ, солардай адам баласымыз, олар күнелткен кәсіп-әрекеттермен бізде күнелтеміз».

Міне, осындай еркін ойы, 1912 жылы Лена оқиғасы сияқты саяси жағдайларға маркстік ілім тұрғысынан түсінік бергені үшін 1913 жылдың жазында вице-губернатор Вольферс ашылуына өзі қол қойған басылымды тоқтатуға әмір етеді...

Оқиғаларды, адам өмірін дәуірлеу диалектика заңына қайшы бола тұрса да, Октябрь социалисттік революциясы сияқты қуаты тарихи-әлеуметтік сілкініс тұсында өрбіген жайларға баға бергенде оны кезең-кезеңмен қарастыру ләзім. Бір ескертетін нәрсе, бұл кезеңнің бірқатары құшағына тұтас жылдары сыйдырса, бірқатары бір-екі ай мұғдарымен өлшенеді. Революция аласапыранының ішкі даму заңы, ол бірінен кейін бірі ұсынған өзгеріс–жаңалық тасқыны осындай болған.

Сонымен, Ғұмар Қарашевтың газет жабылған 1913 жылмен 1917 аралығындағы өмір туралы дерек аса көп емес. Бұрынғыдай топырлап көп кітабы да шыққан жоқ. Бұрын – 1914 жылы Орынборда шыққан «Аға тұлпар» өлеңдер жинағы. Кейбір деректерге қарағанда, 1919 жылы «Мұғалім» журналында жарияланған «Педагогика» атты еңбегі 1917-1918 жылдары Уфада жазылған. Осында кейін қолжазба күйінде жоғалып кеткен «Қан мен тер» дейтін кітабы да дүниеге келген. Бұл – біз жоғарыда сөз еткен «Тәнсіз жан жоқ» балардың алғашқы үлгілрінің бірі. Дегенмен, Ғұмар талантты публицистикалық мақалаларында жарқырай көзге түседі.

Баспасөз тарихынан мәлім, Батыс Қазақстандағы «Қазақстан» газетімен қапталдаса Троицкіде Мұқамеджан Сералин «Айқап» журналын, сәл кейінірек Мыржақып Дулатов Орынборда «Қазақ» газетін шығарды. «Қазақстан» мен «Айқап» идеялас болды, олар мен «Қазақ» газетінің арасында айтыс туды. «Қазақстан» мен «Айқап» елді отырықшылыққа үндеді, ал «Қазақ» ұстанған позицияның сыры – «Бұрыңғыша қой жая тұрайын». Қарашев елді отырықшылыққа, өнер-білімге үндейтін мақалаларын «Қазақстан» мен «Айқапта» кезек-кезек жариялады.

«Тіршілік деген сабанды (соқа деген мағынада – С.Ы.) сүйреуші екі өгіздің, - деп жазды ол «Қазақстанның» бесінші номеріндегі «Бұлай мәслихат» дейтін мақалада, - күші бірдей болмаса әлсізі боразданың ана басынан бір айналуға жарамай-ақ қара терге боялып, бүйірін соғып, тұмсығымен жер тірей жығылатұғыны анық, белгілі болғаннан айтамын, һәм осы күнде «Тіршілік» сабанына қазақ және орыс атты екі өгіздің жегіліп тұрғанын, «нужда» деген айдаушының білектей кендірден есіп, ұшына қарыс жарым қайыс байлаған өткір шыбыртқымен дем алуға да бермей үсті-үстіне әлсіз қазақты шыбыртқылап тұрғанын көргендіктен айтамын».

1912 жылы «Айқаптың» 9-номерінде Ахмет Жанталиннің «Күнелтуіміз турасында» деген мақаласы жарияланды. А.Жанталин: «Қазақ халқы қала болуы тиіс емес, қала болудың соңында біздің үшін бек көп қорқыныштар сезіледі», - деген ой түйеді. Араға шамалы уақыт салып онымен «Ахмет Жанталинге жауап» дейтін мақаламен Ғұмар Қарашев айтысқа түседі.

«Крестьяндардың ата кәсібі – егін. Біздің ата кәсібіміз – мал өсіру. Қала бол деген сөзден мал өсірме деу шықпайды.» «Орал» атты мақаланың кеңейтілген нұсқасы болуы керек.

Революция басталған кезде Ғұмар Қарашев Уфада болатын. Ол сондағы Муфтидің (діни мекемелер орталығы) IV бөлімін басқарады. Бөлім міндеті – медресе шәкірттері мен жетім, жоқ-жітік балаларға жәрдем беру, оларды оқыту шараларын ұйымдастыру еді. Әрі Қарашев Муфтидің қазиы (мүшесі) болып сайланады. Қазақ жеріне ақын 1917 жылдың май айында оралады. Орда даласында Совет өкіметін орнатуға қатысқан Шафхат Бекмұхамедов естелігінде: «1917 жылы майда Бөкейліктің орталығы Ордада Бөкей қазақтарының жалпы съезі болады. Ғұмар да осы съезге бір ауданнан өкіл болып сайланған еді... Ғұмарды көтеріп, оны Москвада болатын Ресей мұсылмандарының жалпы съезіне өкіл етіп жіберді», - дейді.

Тарихтан белгілі, съезді шақырушы – Уақытша өкімет. Ол осы арқылы империалистік соғысты жалғастыра берудегі өз позициясын мұсылман халықтарының қолдауын ниет еткені мәлім. Жылдың аяғында, яғни 5-13 декабрь аралығында Ғ.Қарашев Орынбордағы жалпы қазақ съезіне шақырылады. С. Мұқановтың «Омар алашорда» партиясының үкімет молдасы болды» дегені оның осы кезеңін  меңзей айтылған сөз. С. Сейфуллин де «Тар жол, тайғақ кешуде» «съезд председателінің төрт серігінің бірі... Омар Қарашұлы» деп кесіп айтады. Екі автор да дәл дерек мәлімет көздерін көлденең тартпайды. Бірақ сол кез баспасөзінде мынадай жолдар ұшырасады. «Съезд алдында Уфада қазақтардың қазиы болған Ғұмар Әлқараши тарапынан қысқаша шебер доклад оқылады. Кеше қазақ молдалары әм шәкірттері жиылып, бұ хақында бірқатар пікір алысуда болған екен» («Жаңа уақыт» газеті, Орынбор, 1917, №14, 15 декабрь). Жоғарыда аталған С. Мұқанов, С.Сейфуллин кітаптарындағы Қарашевқа қатысты пікірлердің архив деректермен негізделмегенін басшылыққа алып, дау айтуға да болар еді. Бірақ бұл алмағайып сол кезеңді, сол кезеңдегі аумалы-төкпелі адамдар тағдырын объективті түрде қараушылық болмас еді. Олай етсек, Қарашев революцияны құшақ жая қарсы алды десек, бұл шындыққа жалған монтаж жасау болып шығар еді.

1917 жылдың сентябрь–декабрь аралығы – Ғұмар Қарашев өмірінің екінші кезеңі, революциялық  қызметке барар жолының басы. Кейін, 1918 жылы шыққан «Тұрымтай» жинағындағы ұлтшылдық сарындағы «Көреміз бе?», «Келерме екен?!.» тәрізді өлеңдерінің жазылу мерзімін осы уақытқа жатқызуға болады. Сол сияқты «Алаштың азаматтарына» деген өлеңін Ордада досы, Каир университетін бітірген, сегіз тілді тел емген оқымысты Ғабдолғазиз Мұсағалиев шығарған «Ұран» газетінде жарияланған болатын. Өлең кейінірек, 1918 жылы 22 январьда «Сарыарқада» да жарияланады. Ұлтшылдық сарыны бар Ғұмар өлеңдері осылар. Мұндай өлең-жырлар ол кезде С. Дөнентаев («Сарыарқа анамызға», «Той»), С. Торайғыров («Жас жүрек», «О дүния»), Б. Майлин («Адас - жер»), І. Жансүгіров («Дінің күнің су мен жер») творчествосында да ұшырасатыны әдебиет тарихынан белгілі. Кейін Ғұмар да бір кез «Не жаздым, құдай?!» деп аһ ұрған Бейімбет секілді:

 

Өксіме көңіл байғұс өткен күнді,

Келмеске қайта айналып кеткен күнді... –

 

деп өкінеді.

Тоқырау деп аталатын өткен кезеңде тарих ғылымындағы қорқа соғу, шындықты бүркелемеу жиырмасыншы жылдардағы интеллегенция тағдырын зерттеуде әсіресе күшті сезіледі. Өйткені бұл буын арасында ревалюцияға бірден араласқан адам кемде-кем. Ғалымдардың кейінгі дәуірлеріне жүгінсек, ревалюцияның ұлы шеруі он жетінші жылдың октябрінен емес, 1919 жылдан басталады. Оған дейінгі кезең – үш бірдей үлкен күштің – большевик, меньшевик, эсер – яғни, пролетарист, буржуазиялық-демократиялық, ұсақ буржуазиялық партиялардың және олардың арасында толқып жүрген ұсақ топтардың күрес тарихы. Бұлардың үшеуі де ревалюцияны о баста төл ісіміз деп қабылдады. Айыбы – соңғы екеуі тарих тегершігін алға қарап емес, артына, өткен жолына бұрыла жалтақтай отырып дөңгелеткісі келеді. Ал жалтақтың шөнгеге де сүрініп, қадірсіз атанатыны мәлім. Сондықтан да саяси платформасы берік, айтар ойы айқын, бұқараның тәжірибесі мен энергиясына сүйенген болшевиктер партиясына алдаусыз ерді. Бірақ бұл революциялық мерзім тұрғысынан алғанда бірталай уақытқа созылған процесс.

Ал бұғаудан басқа жоғалтары жоқ пролетариат осындай сын сәтті бастан өткізіп жатқанда, революция машинасы интеллигенцияның бірқатар легін таптай өте шыққаны мәлім. Валерий Брюсовтың:

И вот свершилось. Рок принял грезы,

Вновь показал свою превратность:

Из круга жизни, из мира прозы

Мы вброшены в невероятность! –

деп жазғаны 1919 жылдың март айы.

 

В.Брюсов, сондай-ақ қазірде ақталып, кітаптары шығып жатқан А.Белый, Ф. Сологуб, Вяч. Иванов, Ю. Балтрушайтис поэзиясынан біз революцияның декларациялық сипатын емес, поэтикалық көркем образдарға бөленген ішкі дәт-қуатын сезінсек, алдында тіреліп тұрған  мұндай бай әдеби мектебі жоқ қазақ ақындары үшін негізгі мақсат – халық мұраты, өздері көптен айтып келген арман-аңсардың тезірек шындық өмірге айналғанын көру болғаны заңды. Соның өзінде де бұл жолдардағы Ғұмар поэзиясы мен публицистикасы сапалық жаңа деңгейге көтерілген. Оған қоғамдық қызметінің әсері болды.

1919 жылдан партия мүшесі Хамит Чурин былай деп жазады: «После установления Советской власти в Букеевский области, нечиная с 1918 года он стал на платформу Советской власти, являлся преподавателем Букеевского педагогического техникума, организованного в. г. Урде... Он являлся человеком высокоэрудированным, начитанным».

1918 жылы 24 сентябрьде Бөкей губериялық I мұғалімдер съезі ашылған-ды. Съезде халық ағарту мәселе бойынша Мұхамедьяр Тунгачин баяндама жасады. Ғабдолғазиз Мұсағалиев председательдік етеді. Съезд бірауыздан Ғ.Қарашевты оқу ісін ұйымдасытру және оған қаржы сметасын жасау комиссиясының председателі етіп сайлайды. Қарашев 1918 жылы апрельде өткен Бөкей облыстық I Советтер съезінің, сол жылғы сентябрьдегі екінші, 1919 жылғы майдағы үшінші, 1920 жылғы майдағы төртінші съездің делегаты. Соңғы съезде ұлт мәселесі жөніндегі қызу айтыс туғанда, өткір де салауатты сөз сөйлеген шешен.

1919 жылдың январында екінші мұғалімдер съезінде «Мұғалім» атты ғылыми-пәни-тағылыми-саяси журнал шығарылсын деп қаулы алынып, редакциялық коллегиясын басқаруға Ғ. Қарашев бекітіледі. Коллегия мүшелері болып Ғабдолғазиз Мұсағалиев, Мұстафа Көкебаев, Ғали Бегалиев, Халел Есенбаев, Ғабдол Бөкейханов, Ғұбайдолла Мұқашев, Нұғыман Манаев сайланады. Журналдық оннан аса кітабы жарық көрген. Әзірге табылғаны екінші және жетінші сандары. Осы номерде Ғұмардың баяғы Уфада жазылып, басуға үлгере алмай кеткен «Педагогика» деген көлемді ғылыми еңбегі жарияланған. Бұл – педагогика қағидаларын алғаш ана тілімізде сөйлеткен жұмыс. Бұдан басқа ол «Дұрыстық жолы» газетінде «Құрдастың жолы», «Екеуі екі басқа», «Қазақ, федерация» атты публицистикалық мақалаларын жариялады. Алмастай өткір өлеңімен жігер жанады:

...Тұр, қазақ! Киін шапшаң, беліңді бу,

Керілмей, аш ұйқыңды бетіңді жу.

Жарқылдат қылыш, мылтық қаруыңды,

Желкілдет, көтер қолға, ал қызыл ту?

Тамшыдай таза қаның қалған болса,

Жауынгер Ленин бабаң ақ жолын қу!

1920 жылы 21 июньде II Бөкей губерниялық партия конференциясында губком пленумының мүшесі болып сайланған Ғұмар сол жылы І пленумда губерниялық партия комитетінің үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі болып бекітілген. Осы қызметте жүріп 1921 жылдың көктемінің көксалпағында өзі туып-өскен Тіленшісай жаққа барып, елді артельге ұйымдастырып, қайтып келе жатқанда қашып жүрген ақ бандылар қолынан қаза табады. Ел ауызындағы әңгімеге қарағанда, ақын өлер алдында бір ауыз өлең қалдыруға мәулет сұрапты дейді:

 

Елсізде жатқан жым-жырт иесіз ғана,

Қызғалдақ айналасы қызыл ала.

Сыр айтар, сыбырласар сырласы жоқ,

Жапанда жатқан жалғыз тек бір мола.

Алаштың түзде жатқан бір баласы,

Бойында жаудан алған бар жарасы

Ақырғы демалыста жатып өзі.

Түсірген ақ қағазға айтқан сөзі...

Бандылар Ғұмарды Құнаншапқан деген төбенің етегіне апарып кескілеп, ет етіп үйіп кетеді. Іздеп келгендер көйлегінің қиындысынан таниды. Алып жүруге келмеген соң сүйегін сол жерге қояды.

«Ғұмардың атын Россиядағы қазақ елі түгел біледі деп айтсақ та өтірікші болмаймыз, - деп жазады «Қазақ тілі» газеті коммунист ақынға арналған аза сөзінде. – Қазақ еліне ғылымды, пікірлі қызметкерлердің өте керек болып тұрған заманында Ғұмар сияқты зор ғалымның қашқындар қолынан қылышпен кескіленіп өлтірілуі жанды күйдіреді, жүрегімізге от жағады... Езілген қазақ елігің теңдігі Коммунист партиясымен табылады деп сенгендіктен, Ғұмардың мән жайын білетін азаматтар кітап етіп жазып шығарар деп сенеміз...»

Амал не, арада бір адамның ғұмыр жасына таяу мерзім өтсе де ағалар аманаты әлі орындалған жоқ. Оны айтасыз, алыс Құнаншапқандағы Ғұмар бейітінің басын қарайтып, белгі де қойылған жоқ, топырағын жел суырып жатыр.

«Дауыл күні ең алдымен бәйтеректер құлайды, өзгелерден биіктеу тұрғындығы үшін» деген ақын сөздері осындайда ойға оралады екен...