VII ЖОҚҚА ИЛАНУ
Надан адам жоқ, бар қасиеттерге инаушаң болады. Дүние жүзіндегі ғылымсыз надан халықтарға көз салып қараса, бұл сөздің ысбатты мысалдарын көруге болады. Тауарих қағаздарын ақтарып қараса да, бұл бапта бек ғажайып оқиғалар көрінеді: мұнан 50-60 жылдар ілгері біздің мұсылман халықтар бек надандықтары себепті – ауруларын тиісті дарулармен ем жасатпаған, бақсыларға бақтырған; һәм ішінде қашып-пысып жүрген молда, надан ишандарға үшкіртіп, түкіріп әурелеткен. Қайсы бір ауруларды далада өскен бәйтерек ағашқа апарып неше күн сонда түнетіп, жансыз ағаштан медет-жердем талап еткен. Мұны ағашқа табыну демей не дейміз?! Мұнан артық та мәжуістік1 болар ма?! «табыну» деген – бір нәрседе басқаларда болмаған ғадетке хилаф2 рухани бір күш бар деп ығтиқат байлап, оны тағзым етіп, онан медет сұрағаны айтылады. «Табыну» тек түртіну деп ойламаңдар, әлгі айтылғанша бір нәрсені тағзым ету «табыну» болады. Бұл шекте тағзым бір алладан ғайры3, ешкімге еш нәрсеге дұрыс емес. Шариғат нәзерінде бұ да бір түртіну де бір. Түртінушілер бұтқа табынса, бұлар ағашқа табынған болады, еш айырма жоқ. Міне, бұларға себеп баяғы надандық. Мағрифатлі4 халықтарда мұндай оқиғалар болмайды. Оның үшін олар бек жақсы біледі, бұ ғаламда себепсіз ешнәрсе болмайды. Әлбетте әр аурудың бірнеше себептері болады. Тіб5 ғылымында көрсеткен жолмен ол аурудың себептерін қарап табады да, оны көрсетуге ғылаж6 етеді. Әйткенде үшкіріп, түкіріп, дұғалар оқып, я болмаса ағаштарға, зираттарға түнетіп, ғылаж еттірмейді.
___________
1 Мәжуістік – надандық, жабайылық..
2 Хилаф – қайшы, қарсы.
3 Ғайыры – басқа
4 Мағрифатлі – білімді, сауатты, оқыған.
5 Тіб –дәрігерлік.
6 Ғылаж – ылаж, амал
Бәлки әлгі тіб ғылымында ашық тәжірибе уә имтихандармен ысбат1 етілген дарулармен ғылаж етіледі. Мысалы: біз өзіміз де білеміз біреу шөлдесе, оған не қылмақ керек? Зияратқа алып бару ма, яки сусындық шарап беру ме? Табибтар2 назарында ыссылық себепті шөлдеу де бір, суықтық себепті ыңқылдап, күрсілдеп төсек тартып жату да бір – екеуінің себебі бар һәм екеуінің де даруы бар. Біз надан болмасақ, яғни әлгі аурудың не себепті ауырғанын һәм даруын білсек, біз де оны ыстықтан шөлдеген адамменен бірдей көрер едік. Шөлдеген адамды зияратқа апару не дәреже ұят болса, басқа ауруларды апару һәм сол дәрежеде ұят – араларында еш айырма жоқ. Сол ғана айырмасы бар. Надандығымыз себепті біз анау аурудың суық тиюден болғанын білмейміз. Әммә мынау шөлдеушінің ысылықтан шөлдегенін білеміз.
Надан адамдардың еншісіне тиген бір қасиеті сол болады: себебін білмеген нәрселердің бәрін керемет әулиеліктен деп санайды. Егер, бір ауру болса, жын зақметі3 дейді. Кеп-кеше көшуін тағы (чума) ауруын жын түртуінен, көрмердің көзі түсуден деп шанып жүріскен. Бір жерде тағы білінсе, баяғы үшкіруші ишан мен темір жалаушы бақсыға сиынған. Бұл замандарда көп халықтар ашық білді. Жын деген нәрсенің тағы қасталығына еш қатысы жоқ, бәлки өзіне қас бір микроб себепті болады һәм сол аурудан нешік сақланудың ғылажын да таптылар – шешек еккендей ектіріп, піскен адамға жұқпайтыны да ысбат етілді.
Жынды қуам деп үшкіруге келген, яғни дұрыстап пайдасын алуға жүрген надан молдарлардың өздеріне жұғып өліп қалып, сүйекиері жәһәннәм отындай – азуиіз жалқынында жанып дүниеде-ақ жазасын тартқан оқиғалар да болды.
__________
1 Ысбат – дәлел.
2 Табиб – тәуіптер.
3 Жын зақметі – жын зияны, әрекеті.
Тағы жынның түртуінен болатын болса, арасында керемет иесі ишандарды бек көп болған біздің қазақ халқында болмасқа керек еді. Халбүки, осы өткен он жыл ішінде, біздің ішкі Ордалық қазақтардың өзінде ғана жеті мәрте тағы болды (ішкі Ордалығында һәм жақын атырабында мәшһүр ишан хазіретлері саны он төртке барды – дұрыс хисап қылғанда ишан басына екі тағы (чума) тиген болады дағы.)
Әр қайсысында да докторлардың иждиһаты себепті көтерілді, хазіреттер дұғасымен емес.
Көп қазақтардан естідім, бүй дейді: «ғажап бұл чума біздің қазақтан шықпайды, крандас1 отырған орыс қалаларында пышақ кескендей бір нәрсе жоқ» деп. Мұнда ғажаптанарлық бір зат жоқ. Белгілі: біздің қазақ халық бек надан, аурулардан сақтану ғамалын білмейді. Жұқпалы аурулардың хал-қадірін сұрайды. Өлсе, сүйегіне кіреді, сөйтіп бір кісі ауырса жүз кісіге жұғады. Дәхиде2 тіб канондарына бойсынбайды, жұқпалы аурудан өлген кісінің киім, жиһаздарын өртеп жіберуге тиіс, оны жасырып алып қалысады. Мұныңыз қате десең, «алладан әмірсіз еш нәрсе болмайды деп баяғы ишан хазіреттердің құйып, сіңіріп тастаған һәм уахиялдарын (фантазиясын) айтады.
Қайтпек керек, бұның бәріне де надандық себеп, надан болмаса себепсіз бұл дүниеде еш нәрсе болмайды. Алла тағала өзі жаратқанда себеп дүниесі етіп жаратқан, ауырсаң да себеп, жазылсаң да себеп, тірілсең тағы себеп деген сөзге түсінер еді. Себепті заттың себебіне кірісу алланың әміріне бойсынбай бола ма? Шөлдеген адам су сұраса, «алладан әмірсіз еш нәрсе болмайды» деп сусын бермеу жөнге сияр ма?
_____________
1 Крандас – шектес, жақын отыру, іргелес.
2 Дәхиде - әуеліде.
Хазіреттер өздері бек дүнияуй ғылымдардан хабарсыз, қатты надан болды. Хәттә1 хазіреттің түрлері, мүрит2 жиюлары өзі надандықтарынан келеді. Әмме айтпаймыз олардың бәрі «алдауыш, шарлатан» деп, олардың көбі бек саф, жақсы адамдар. Қолдарынан келгенше милләттес халықтарына пайда еткісі келеді, мешіт салады, ханаққа3 ашады, мүрит тәрбиелейді. Бұл істердің бәрінде де ниеттері дұрыс. Яғни, халықты тура жолға бастамақшы болады. Бұл жерлерінде еш айтуға сөз жоқ.
Мәгер, өздері бек надан болады, дүнияуи ғылым уә пәндерден еш хабары болмайды. Бұл себепті халыққа пайда етем дей тұрып, түйе бойламастай зарарлар жасап тастайды. Бұларында тағы сөз жоқ.
Және, бұл жолдағы адамдардың бәрінде де бір түрлі хияли аурулық болады, ол хияли ауруларға көр уақыттар риядат4 шегу, қараңғы ханакаларда күн кешіру, бегіректе надандық себепті әһіл тасауыптың хияли керімдеріне ышанып5 тәрбиелену себеп болады. Мұның тәпсилі6 былайша:
_____________
1 Хәттә - тіпті.
2 Мұрит – шәкірт.
3 Ханака – медресемен қоса салынатын мешіттің үлкен түрі.
4 Риядат – азап шегу.
5 Ышанып – иланып,сеніп.
6 Тәпсилі – жағдайы, мән-жайы.