IV ӘР ҒАМАЛДЫҢ БІР РУХЫ, СЫРЫ БАР
Әзелден әбдегеше, барша ғамалды, өз ретімен жаратқан, әм тәртіпке салған қожамыз тәңірі тағала, пенделеріне ешбір ғибадат уа ғамалдарды бір-бір сыр, уа мақсұтсыз бұйырмаған. Мәгер адамдар бұ ғамалдардың әр қайсысында да жеңілдік һәм үстемдік етіп сыртқы суретін ғана жеріне келтірген болады әмме мақсұтынан мыстай ғапыл1. Халбүки, мұның кемшілігі, зарары бек көп – ең бас зарары сол: бұлайшы етілген ғибадаттардың адамға еш жақсы әсері болмайды: көңіл сынбайды, менмендік басылмайды. Сол себепті мұндай әсерсіз ғамалдар заһирде2 суреті ғибадат болып көрінсе де, шын түбінде (алла хұзырында) ғамал болып табылмайды, ғибадат жүмлесінен есептелмейді.
Және соны түсініп кету тиіс: тек жалғыз намаз оқып, ораза тұту ғана аллаға ғибадат ету, бұйырығына бойұсыну болып бітпейді. Бәлки бұ дүние жұртында адамдарға тағаллықты3 нәрселердің әрбірінде алланың өзі көрсетіп қойған жолымен жүру керек болады, бұл алланың көрсеткен жолымен жүру ғибадаттың бек зоры. Алланың жолы деген не?
____________
1 Мыстай» ғапыл – мүлде өкініп қапы қалу.
2 Заһир – көрінісі.
3 Тағаллықты – қатысты, адамдарға тән.
Алланың жолы деген сөз: ол құдіреті күшті алла тағала өз хүкіметі мен біздің бұ ғаламды себеп ғаламы етіп жаратқан, әр нәрсенің бір себебі бар – мысалы: екпей егін шықпайды, кәсіп-әрекет етпей ризық хасил1 болмайды, мал жиылмайды; өнер-ғылымсыз кәсіп әрекет қолдан келмейді.
Енді, адамдар әр ісінде алланың көрсеткен жолымен жүрмесе, яғни себебіне кіріспесе, иждиат етпесе, ғылым-өнер үйреніп орнына қолданбаса, ол адамға иман келтіріп, оның әміріне бойұсыну болып табылмайды. Бәлки теріс жолға кіру: екпей егін күту әкесіз бала үміт ету болады – мұндай адамдардың намаз, оразасы да, өзіне әсер ете алмаған рухсыз (жансыз) бір ғибадат болады.
Мұндай өнерсіз, жалқау халықтар – ақында көрешегі өз алдына, дүниелде-ақ бек ащы жаза тартады. Тартқаны сол: басқа өнерлі, ғылымды елдерге құл болады. Қара басының билігі, ықтияры болмайды. Адамдар ретіне кіре алмайды, айуан деуге сорты келмейді; екі аралық жануар ретінде аяқ астында тапталып күні, дінінен бірдей айырылып ғақпетінде2 әлек болады. Бұл әлек болу мәнқарсыз3 болу деген нәрселер алла тағала тарапынан әзелден бері – жолыменен жүрмеген милләттерге (халықтарға) беріліп келе жатқан ғаділ бір жаза-дүр. Ғұмумән4 бүтін мұсылман – хұсусән5 біздің қазақ халқындағы бақ-дәулеттің кетуі осы жолсыз жүру һәм жалқаулық, бекерліктің жазасы-дүр. Жалқаулық, бекерліктің не дәреже қайырсыз бір нәрсе екенін, бұл төмендегі бабамызда ашық баян етеміз.
______________
1 Хасил- пайда.
2 Ғақпетінде – ақырында.
3 Мәнқарсыз- күйреу, жоғалу.
4 Ғұмумән – қорыта айтқанда.
5 Хұсусән - әсіресе, өте-мөте.